Orta Doğu ve Kuzey Afrika ülkelerinde 2022 yılında, bazı yerlerde iç savaş ve ekonomik istikrarsızlık ile protestolar devam ederken, Katar’da düzenlenen FIFA 2022 Dünya Kupası, ilgiyle takip edilen organizasyonlardan biri olarak öne çıktı.
Orta Doğu ve Kuzey Afrika ülkelerinde 2022'de yaşanan önemli gelişmeler şöyle:
Irak
Irak’ta güvenlik ve siyasi istikrarsızlık 2022’de sürdü.
İran Devrim Muhafızları Ordusu, 13 Mart'ta Irak’ın Erbil kentine 12 balistik füzeyle saldırdı. Devrim Muhafızları, "İsrail'e ait bir merkezin Devrim Muhafızlarına ait füzelerle vurulduğunu" iddia ederken, Irak Kürt Bölgesel Yönetimi (IKBY) ise bu iddiaları reddetti.
İran Devrim Muhafızları Ordusu, eylül ve kasım aylarında da Irak'ın kuzeyindeki İKDP, PAK ve Komele örgütlerinin karargahlarına füze ve insansız hava araçlarıyla saldırılar düzenledi. İran, ülkede Mahsa Emini'nin ölümü üzerine başlayan protestolar devam ederken, bu örgütleri kaos çıkarmak amacıyla sınır bölgelerine silahlı gruplar ve çok miktarda silah göndermekle suçladı.
Öte yandan siyasetten çekilen Sadr Hareketi lideri Mukteda es-Sadr’ın destekçilerinin 1 ay süren "Yeşil Bölge baskını" ülkeyi karıştırdı.
Muhammed Şiya Sudani'nin hükümeti kurmasına karşı çıkan Sadr taraftarları, temmuz sonunda Bağdat'ta Yeşil Bölge'yi basarak Meclis binasına girdi. Sadr yanlıları daha sonra Meclis bahçesinde yaklaşık bir ay oturma eylemi yaptı. Sadr yanlılarının Meclis oturumunu protesto ettiği gösterilerde 122'si asker, 11'i sivil, 133 kişi yaralandı.
Filistin
İsrail ordusunun sık sık baskın ve "gözaltı operasyonları" düzenlediği işgal altındaki Batı Şeria’da bu yıl, son 17 yılın "en kanlı yılı" olarak kayıtlara geçti.
Birleşmiş Milletlerin açıkladığı rakamlara göre, BM'nin 2005'te bölgede kayıt tutmaya başlamasından sonra 2022, Batı Şeria'da en ölümcül yıl olurken, Filistinlilere yönelik gözaltı, ev yıkımları ve Yahudi yerleşimci şiddeti tırmandı.
İsrail güçleri, 2022 boyunca, 168’i işgal altındaki Batı Şeria’da, 52’si abluka altındaki Gazze’de olmak üzere 220'den fazla Filistinliyi öldürdü. Bu ölümlerin 48’sini çocuklar oluşturdu.
BM, Batı Şeria’daki ölümlerin, “çoğu vakada, İsrail güvenlik güçlerinin orantısız ve ölümcül güç kullanımı gibi görünen nedenlerle meydana geldiğine” dikkati çekti.
Öte yandan, Aljazeera televizyon kanalının deneyimli kadın muhabiri Şirin Ebu Akile’nin İsrail ordusu tarafından öldürülmesi, Filistin ve uluslararası arenada büyük tepkilere neden oldu.
ABD vatandaşlığı bulunan Ebu Akile, 11 Mayıs’ta Batı Şeria'nın Cenin Mülteci Kampı'nda görevini yaptığı sırada ve üzerinde “PRESS” (basın) yazılı, mavi çelik yelek giydiği halde, İsrail askerleri tarafından açılan ateş sonucu başından vurularak hayatını kaybetti.
İsrail
Son yıllarda koalisyon krizleri ile seçim sarmalına giren İsrail’de 2022’ye, 1 Kasım'da yapılan erken genel seçim sonucunda ülkenin siyasi tarihindeki “en sağcı” koalisyonun yönetime gelmesi damga vurdu.
Ülkede son üç buçuk yıl içinde yapılan 5. genel seçimde, eski başbakan ve muhalefet lideri Binyamin Netanyahu'nun başını çektiği sağ bloktaki partiler, 120 sandalyeli Meclis'e 64 milletvekili göndererek açık bir zafer kazandı.
Netanyahu öncülüğündeki koalisyon, aşırı dindar Yahudi partilerden Şas ve Birleşik Tevrat Yahudiliği ile aşırı sağcı, ırkçı ve şiddet yanlısı politikalarıyla bilinen Dini Siyonizm ve Yahudi Gücü partilerinden oluşuyor. Koalisyon, İsrail siyasi tarihindeki "en sağcı" hükümet olarak değerlendiriliyor.
Bu partilerin yeni hükümette güvenlik ve ekonomi gibi en önemli mevkilerde söz sahibi olması, Filistinlilerin yanı sıra başta ABD yönetimi olmak üzere, İsrail’in Batılı müttefiklerini endişelendiriyor.
Katar
Katar, tüm dünyanın ilgiyle takip ettiği organizasyonlardan FIFA 2022 Dünya Kupası’na ev sahipliği yaptı. İlk kez Arap ve Orta Doğu ülkelerinden birinde düzenlenen Dünya Kupası, 20 Kasım’da başladı, 18 Aralık’ta sona erdi. Kupayı, final maçında Fransa’yı yenen Arjantin milli takımı kaldırdı.
Katar 12 yıl boyunca hazırlandığı Dünya Kupası organizasyonuyla pek çok kesim tarafından "tam not" aldı.
Katar'ın 2030 vizyonunun da bir parçası olan bu organizasyonla hem bölgede hem de dünyadaki imajını tazelediği, ekonomik anlamda da büyük kazanımlar elde ettiği belirtiliyor.
İran
İran'ın 2022’deki en önemli meselesi, “Mahsa Emini”nin ölümü sonrası ülke geneline yayılan protestolar oldu.
Başkent Tahran'da 13 Eylül'de "ahlak polisi" olarak bilinen İrşad devriyeleri tarafından gözaltına alındıktan sonra fenalaşarak hastaneye kaldırılan 22 yaşındaki Mahsa Emini 16 Eylül'de yaşamını yitirdi. Emini’nin ölümü üzerine memleketi Sakkız’da 17 Eylül’de başlayan gösteri, ülke geneline yayılarak yönetim karşıtı protestolara dönüştü.
Dördüncü ayına giren kitlesel gösterilerde yüzlerce gösterici hayatını kaybederken on binden fazla gösterici gözaltına alındı.
Gösteriler sonrası onlarca kişi idamla yargılanırken, ondan fazla göstericiye idam cezası verildi. İdama mahkum edilen 2 kişinin cezasının infaz edilmesi ise ülkede gerilimi daha da artırdı.
Lübnan
Lübnan'ın son yıllarda içine girdiği siyasi ve ekonomik kriz, 2022’de arttı.
Özellikle 2019'dan bu yana ciddi bir ekonomik krizle mücadele eden Lübnan'da, Merkez Bankasındaki dolar likidite sorunu, döviz rezervlerinin erimesi ve vatandaşların bankalardaki paralarını çekememesi, ülkede banka baskınlarına neden oldu. İlk olarak Beyrut'ta 11 Ağustos'ta yaşanan banka baskınını daha sonra da benzerleri takip etti. Bu baskınlar nedeniyle banka şubeleri belirli aralıklarla kapatıldı.
Lübnan lirasının dolar karşısındaki değer kaybı da 2022'de devam etti. 1 ABD dolarının paralel piyasada 40 bin liranın üzerine çıkmasıyla, ekonomik kriz öncesi yaklaşık 440 dolar civarında olan asgari ücret 30 doların altına kadar düştü. Ekonomik krizden çıkmak için 2020'den itibaren IMF ile yürütülen görüşmelerde 8 Nisan 2022'de ön anlaşmaya varıldı. Ancak Lübnan hükümeti, bütçenin onaylanması dışında IMF'nin 3 milyar dolarlık kredi için talep ettiği köklü ekonomik reformları yerine getiremedi.
Cumhurbaşkanlığı koltuğunun pek çok defa boş kaldığı Lübnan'da, 2022 bu sorunun yeniden gündeme geldiği bir yıl oldu. Lübnan'da 6 yıl cumhurbaşkanlığı yapan Mişel Avn'ın görev süresinin 31 Ekim'de sona ermesiyle ülke yeni bir siyasi krizle karşı karşıya kaldı. Meclis'te cumhurbaşkanını seçmek için yapılan oturumlarda adayların yeterli oyu alamaması nedeniyle ülke, 2023'e de cumhurbaşkanlığı koltuğu boş olarak girmek zorunda kaldı.
Mısır
Mısır Cumhurbaşkanı Abdulfettah es-Sisi, 21 Nisan'da ülkede siyasi diyalog başlatma niyetinde olduğunu açıkladı.
Sisi'nin ilan ettiği ve Müslüman Kardeşler Teşkilatı (İhvan) dışındaki tüm kesimleri kapsayan ulusal diyalog sürecinde, temmuzda Kahire'de iki toplantı yapıldı. Süreç kapsamında, nisandan yıl sonuna kadar yargı kararı ya da Cumhurbaşkanlığı affıyla 538 tutuklu serbest bırakıldı.
Öte yandan, Katar Emiri Şeyh Temim bin Hamed Al Sani, 7 yıl aradan sonra Mısır'a ilk kez ziyaret etti. Şeyh Temim, 25 Haziran'da gittiği Kahire’de, Cumhurbaşkanı Sisi tarafından havalimanında karşılandı.
Mısır'da demokratik yollarla seçilen ilk Cumhurbaşkanı Muhammed Mursi'nin askeri müdahale ile devrilmesinin ardından iki ülke ilişkilerinde gerginlik başlamıştı. Suudi Arabistan, Mısır, Birleşik Arap Emirlikleri ve Bahreyn'in 5 Haziran 2017'de "terör örgütlerini desteklediği" suçlamasıyla Katar'a yönelik ekonomik ambargo başlatmasının ardından taraflar arasında ilişkiler kopma noktasına gelmişti.
Kuveyt
Kuveyt'te son yıllarda sık sık yaşanan hükümet değişimleri, 2022 yılında da görüldü. Ülkede Başbakan Şeyh Sabah el-Halid el-Hamed hükümeti, nisan ayında istifasını sundu. Hükümetin istifasının gerekçesi ise açıklanmadı.
Kuveyt Emiri Şeyh Nevvaf el-Ahmed el-Cabir es-Sabah'ın büyük oğlu olan Ahmed Nevvaf başbakanlığında yeni hükümet 1 Ağustos'ta kuruldu, 2 Ağustos'ta da "milletvekilleri arasındaki uyumsuzluk nedeniyle" parlamento feshedildi.
Ahmet Nevvaf başbakanlığındaki hükümet 2 aylık görev süresinin ardından 2 Ekim'de istifasını sundu. Yine Ahmed Nevvaf başkanlığında 5 Ekim'de kurulan 41.hükümet ise milletvekillerinin itirazı üzerine ertesi gün istifa etti ve 11 gün sonra hükümette revizyona gidildi.
Öte yandan Kuveyt yönetimi, 7 yıl aradan sonra İran’a büyükelçi atadı.
Suudi Arabistan'ın, Şii din adamı Nimr en-Nimr'in de bulunduğu 47 kişiyi 2016'da "terör" suçlamasıyla idam etmesi nedeniyle İran'la yaşadığı gerginliğin ardından, bu ülkeye karşı diplomatik atağa geçerek büyükelçisini çeken Kuveyt, yaklaşık 7 yıl aradan sonra Tahran'a büyükelçisini gönderdi.
Birleşik Arap Emirlikleri
Körfez ülkeleri ile Türkiye arasında yakınlaşma adımları kapsamında 2022'de, Türkiye ve Birleşik Arap Emirlikleri ilişkileri yeni bir aşamaya girdi.
Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, mayısta Abu Dabi’ye; BAE Devlet Başkanı Muhammed bin Zayid Al Nahyan da kasımda Ankara'ya ziyaret gerçekleştirdi.
Karşılıklı üst düzey yetkililerin gerçekleştirdiği ziyaretler ve diplomatik temaslarla, Türkiye ve BAE arasındaki ilişkilerde, birçok alanlarda ciddi ilerlemeler sağlandı.
Öte yandan Körfez'deki petrol zengini ülkelerden BAE, bölgede dikkati çeken uzay projesi kapsamında 11 Aralık'ta “Raşid" adlı uzay aracını keşif amacıyla Ay'a gönderdiğini duyurdu.
Suudi Arabistan
ABD Başkanı Joe Biden, Temmuz 2022'de İsrail'den doğrudan Suudi Arabistan'a geçerek burada Suudi Arabistan-ABD ve Arap-ABD zirvelerine katıldı. Biden ziyaretinin, Riyad yönetiminden petrol üretimini artırma talebinde bulunma amacıyla yapıldığı gündeme getirildi.
Ancak Batı dünyasının beklentilerinin tam aksine OPEC+ grubu, 5 Ekim'de Avusturya'nın başkenti Viyana’da düzenlenen toplantıda günlük petrol üretimini kasımdan itibaren 2 milyon varil azaltma kararı aldı.
Bu karardan rahatsız olan ABD yönetimi, Orta Doğu'daki önemli müttefiklerinden Suudi Arabistan'ın yanı sıra BAE'yi OPEC+ tarafından duyurulan kararın mimarı olarak hedef gösteren açıklamalarını bir süre sürdürdü.
Öte yandan Çin Devlet Başkanı Şi Cinping, 9 Aralık'ta Riyad'a ziyarette bulunarak Arap ülkelerinden liderlerin geniş katılımıyla Çin-Arap Ülkeleri Zirvesi'ne katıldı.
Şi için Riyad'da yapılan görkemli karşılama törenleri, Suudi Arabistan yönetiminin müttefiki ABD'ye karşı hamleleri olarak yorumlandı.
Libya
Libya da 2022'de siyasi ve askeri açıdan hareketli bir yıl yaşadı.
Başkent Trablus merkezli Ulusal Birlik Hükümeti (UBH) ile ülkenin doğusundaki silahlı güçlerin lideri Halife Hafter, Tobruk’taki Temsilciler Meclisi ve eski İçişleri Bakanı Fethi Başağa arasındaki gerilim yükseldi.
Ülkede 24 Aralık 2021 tarihinde yapılması planlanan seçimlerin gerçekleştirilememesi üzerine devam eden istikrarsızlığın gölgesinde, UBH’nin meşruiyetini tanımayan Tobruk’taki Temsilciler Meclisi, 10 Şubat’taki oturumunda, yeterli sayıda vekilin toplanmamasına rağmen eski İçişleri Bakanı Bakanı Fethi Başağa’yı "başbakan" seçtiğini duyurdu.
Kendisine yakın silahlı güçleri harekete geçiren Başağa, 17 Mayıs’ta sürpriz bir adım atarak başkent Trablus’a çıkarma yaptı. Yaşanan silahlı hareketlilik yeni bir iç savaş endişelerini artırırken, olaydan saatler sonra Başağa, yanındaki güçlerle birlikte Trablus’u terk etmek zorunda kaldı.
Güvenlik ve ekonomik istikrarsızlık, ülkenin batısındaki silahlı gruplar arasındaki çatışmalar ve petrol sahaların zaman zaman kapanmasıyla devam etti.
Öte yandan 3 Ekim’de Türkiye ve Libya arasında, hidrokarbon alanında mutabakat muhtırası imzalandı. Söz konusu muhtıranın, Türkiye’nin Doğu Akdeniz’deki enerji haklarının garanti altına alınması ve doğalgaz ile petrol aramasının önünü açması bakımından önem arz ettiği değerlendiriliyor.
Cezayir
Cezayir, 2022’de çeşitli uluslararası etkinlik ve girişimlere ev sahipliği yaptı.
Arap Birliği Liderler Zirvesi'nin 31. toplantısı Cezayir'in ev sahipliğinde gerçekleşti.
Kasım ayının ilk gününde başlayan 31. Arap Birliği Zirvesi'ne bölge ülkelerinden üçte ikisi devlet başkanı ve üst düzey yetkililerle katılırken, diğer ülkeler daha düşük düzeyde temsil edildi. 2 Kasım’da sona eren zirvede, Filistin halkının haklarına bağlılık ve Arap ülkelerinin Suriye krizinin siyasi bir çözüme ulaşmasına ortak katkıda bulunmalarının gerekliliğine vurgu yapıldı.
Filistin'deki siyasi bölünmenin sona erdirilmesi için Hamas ve Fetih başta olmak üzere 14 grubun temsilcisinin katılımıyla düzenlenen Filistin diyalog görüşmeleri de 11-13 Ekim'de Cezayir'de yapıldı. Filistinli gruplar arasında uzlaşı sağlanması için hazırlanan Cezayir Bildirisi törenle imzalandı.
Cezayir ayrıca, 25 Haziran ila 5 Temmuz tarihleri arasında 19. Akdeniz Oyunları’na ev sahipliği yaptı. Cezayir’in kuzey batısındaki Oran (Vahran) kentinde düzenlenen uluslararası etkinliğin açılış törenine Türkiye Cumhurbaşkanı Yardımcısı Fuat Oktay da katıldı.
Yemen
Yaklaşık 8 yıldır siyasi istikrarsızlığın hüküm sürdüğü Yemen'de İran destekli Husiler ile hükümete bağlı güçler arasında çatışmalar 2022 yılında da devam etti.
Dünyanın en fakir ülkelerinden Yemen'de yıllardır süren iç savaş nedeniyle yaklaşık 377 bin kişi yaşamını yitirirken, yaşanan insani kriz, bu yıl daha da büyüdü.
BM'nin girişimiyle 2 Nisan'da Yemen hükümeti ve Husiler arasında 2 aylık varılan ve daha sonra iki defa uzatılarak 6 ay süren ateşkes, 2 Ekim'de sona ermişti.
Ateşkesin bitmesiyle, hükümet güçleri ile Husiler arasındaki çatışmalar devam ediyor.
Tunus
Geçen yılı siyasi ve ekonomik krizlerle geçiren Tunus, 2022'yi de belirsizliklerin yaşandığı bir yıl olarak geride bıraktı.
Cumhurbaşkanı Kays Said'in Meclisin çalışmalarını dondurduğu ve milletvekili dokunulmazlıklarını kaldırdığı 25 Temmuz 2021 kararlarını "darbe" olarak nitelendiren ve karşı çıkan muhalifler ile Said'i destekleyen kesim arasındaki gerilim, 2022 yılı boyunca devam etti.
Said, "siyasi krizden çıkışın yol haritası" ile ülkede anayasa değişikliği referandumuna ve ardından erken genel seçime gidileceğini ve o zamana kadar Meclisin kapalı kalacağını duyurdu.
Bu çerçevede 25 Temmuz'da seçmenlerin yüzde 30,5 katılımıyla düzenlenen referandumda, yüzde 94,6 "evet" oyuyla yeni anayasa kabul edildi. Çoğu siyasi partinin boykot ettiği erken genel seçimlerin 17 Aralık'taki ilk turuna katılım ise sadece yüzde 11,22 düzeyinde kaldı.
Muhalefet, seçimlere düşük katılımın ardından peş peşe yaptığı açıklamalar ile Cumhurbaşkanı Said’in meşruiyetini tartışmaya açtı.
Genel seçim sürecinin devam ettiği Tunus, 2023’e de siyasi belirsizlikler içerisinde giriyor.
Fas
Fas’ın 2022’de en önemli gündemlerinden biri İspanya ve Avrupa’nın diğer ülkelerine yönelik düzensiz göç sorunu oldu. İspanya’nın Kuzey Afrika’da himaye ettiği Ceuta ve Melilla kentlerinde yaşanan düzensiz göçmen sorununun derinleşmesi, 2022’de Rabat-Madrid arasında sık sık gerilimlerin yaşanmasına yol açtı.
Fas-İspanya sınırındaki Melilla kenti, dikenli telleri aşarak Avrupa'ya geçmek isteyen Afrikalı düzensiz göçmenlerin akınına uğradığı 24 Haziran'da, tarihinin en büyük göçmen faciasını yaşadı.
Avrupa'da daha iyi bir yaşama kavuşma hayalinin peşinden koşan 1500 düzensiz göçmen, 24 Haziran sabahı organize bir şekilde, 10 metre yüksekliğindeki dikenli tel örgülerin olduğu sınır hattına akın etti. Fas hükumeti, söz konusu olayda 23 göçmenin öldüğünü, 100'den fazla kişinin yaralandığını duyurdu.
Öte yandan Fas, 2022 FIFA Dünya Kupası’nda elde ettiği tarihi başarı ile adından söz ettirdi.
Katar'ın ev sahipliğini üstlendiği 2022 FIFA Dünya Kupası'nda üst üste tarihi başarılar alan Fas turnuvada yarı finale kadar yükseldi. Böylelikle Fas, Dünya Kupası’nda yarı finale yükselmeyi başaran ilk Afrika ülkesi olmayı başardı.
Ürdün
Ürdün Kralı 2. Abdullah başta olmak üzere Ürdünlü yetkililer, 2022'de, İsrail'in Mescid-i Aksa'yı da içeren Doğu Kudüs ve Batı Şeria'daki ihlallerine yönelik tepki açıklamalarında bulundu. Ürdün yönetimi, açıklamalarında, Filistin-İsrail sorununda barışın yolunun "iki devletli çözüm temelinde" sağlanabileceğini vurguladı.
Ürdün Kralı ve Dışişleri Bakanı Eymen es-Safedi ayrıca Filistin meselesini dünya liderleri ve yetkilileriyle de ele aldı. Kralı 2. Abdullah, 5 yıl aradan sonra ilk kez işgal altındaki Batı Şeria'nın Ramallah kentini ziyaret etti.
Öte yandan Ürdün'de 2022 yılında uyuşturucu kaçakçılığı girişimleri artarken güvenlik güçleri de buna karşı özellikle Suriye sınırında sert önlemler aldı. Sınır güvenliğini sağlamaya çalışan Ürdün ordusu ile kaçakçılar arasında zaman zaman çatışmalar yaşandı.
Geçen yıl adı darbe girişimine karışan eski Veliaht Prens Hamza bin Hüseyin, Kral 2. Abdullah'tan özür diledi. Hamza bin Hüseyin ayrıca, "prens" unvanından vazgeçtiğini duyurdu.
Umman
Arap Körfez bölgesinin müreffeh ve istikrarlı ülkelerinden Umman Sultanlığı, 2022’de bölgesel diplomatik temaslarını yoğunlaştırdı.
Ummanlı yetkililer, Yemen’deki iç savaş, İran nükleer anlaşması ve bölgesel siyasi ve ekonomik işbirliği alanlarında diplomasi çabalarını artırdı.
Mısır Cumhurbaşkanı Abdulfettah es-Sisi, 27 Haziran’da Umman’ı ziyaret etti. Mısır’ın yanı sıra, İran, Birleşik Arap Emirlikleri, Türkiye, Suudi Arabistan ve Ürdün ile geliştirilen diplomatik temaslarla çeşitli alanlarda mutabakat muhtıraları imzalandı.
Orta Doğu'nun en büyük uluslararası deniz tatbikatı sayılan IMX22'nin ikinci ayağı, ABD başta olmak üzere çok sayıda devletin katılımıyla 2 Şubat’ta Umman'da gerçekleştirildi.
Bahreyn
Katoliklerin ruhani lideri ve Vatikan Devlet Başkanı Papa Franciscus’un 3-6 Kasım arasında gerçekleştirdiği Bahreyn ziyareti 2022’de bu ülkede gerçekleşen önemli olaylardan biriydi. Papa Franciscus, Bahreyn ziyareti kapsamında Bahreyn Diyalog Forumu’na katıldı ve Er-Riffa kentinde düzenlenen dini ayini yönetti.
Ayrıca, 2020’de İsrail ile normalleşme anlaşması imzalayan Bahreyn’de bu yıl da normalleşme adımlarına yenileri eklendi.
İsrail Cumhurbaşkanı Isaac Herzog, Bahreyn’i ziyaret eden ilk İsrail Cumhurbaşkanı oldu. 4 Aralık’ta Bahreyn’e giden Herzog, Kral Hamed bin İsa Al Halife ile başkent Manama'da görüştü.
İsrail Hava Kuvvetleri Komutanı General Eyal Grinboim de 10 Kasım’da “Hava Kuvvetleri Komutanları Konferansı" için Bahreyn'e gitti. Grinboim’in İsrail Hava Kuvvetleri Komutanlığı" düzeyinde Bahreyn’e giden ilk yetkili olduğu açıklandı.
